Stap voor stap

Leave a comment
Architectenweb / Blog
Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Stap voor stap

Op het voormalig Polaroidterrein in Enschede ontstaat een nieuw stuk stad. Het nomansland aan de rand van de binnenstad is na jaren van isolement sinds kort open voor bezoekers en omwonenden. Grootschalige herontwikkeling is geen optie, daarom is gekozen voor een vernieuwende, stapsgewijze aanpak.

Ruim veertig jaar was het Amerikaanse bedrijf Polaroid in Enschede gevestigd. Het instant photography-systeem beleefde in de jaren ‘80 en ‘90 hoogtijdagen, maar door de opkomst van de digitale fotografie verdampte het succes. In 2007 sloot Polaroid de fabriek in Enschede.

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

De woningcorporaties Domijn en Ons Huis kochten het terrein met de intentie om de fabriek te slopen en te vervangen door nieuwbouwappartementen. Inmiddels is deze visie bijgesteld, omdat de behoefte aan woningbouw sterk is afgenomen. Domijn, 100% eigenaar nadat Ons Huis haar aandeel verkocht, is nu druk bezig gebruikers te werven voor het 4,5 hectare grote terrein. Het terrein krijgt nu een andere bestemming volgens een geheel nieuw concept: de Performance Factory, een ‘talentenfabriek’ op het gebied van onderwijs, kunst, cultuur, sport en ondernemerschap. Het gebied moet een meerwaarde voor de wijk, stad en regio opleveren. Om dit te bereiken kiest Domijn voor een bottom-up strategie die slim inspeelt op initiatieven van ondernemers, maatschappelijke organisaties en mogelijk ook buurtbewoners. Die strategie lijkt kansrijk, ten eerste vanwege het feit dat de locatie op loopafstand ligt van het centrum van Enschede. Ten tweede is er meer dan voldoende ruimte. Tot slot, niet onbelangrijk: Domijn houdt de huurprijzen van de verouderde panden laag om de beoogde talentontwikkeling een kans te bieden. Afgelopen december stelde Domijn een deel van een voormalige distributiehal beschikbaar als indoor camping voor bezoekers van radio 3FM’s Serious Request. De actie werd een succes, het gesloten gebied veranderde tijdelijk in een levendige plek. Nog belangrijker voor de gebiedsontwikkeling zijn de gebruikers die wat langer dan een nachtje of twee blijven. Die zijn er ook. In het meest karakteristieke fabrieksgebouw op het terrein zit een winkel met tweedehands kleding en meubels. Een kunstenaarsgezelschap heeft een ruimte fraai verbouwd tot smartlab. Daarboven huurt de kunstacademie tijdelijk atelierruimte – als hun studenten zijn afgestudeerd komt de ruimte weer beschikbaar. De overige twee gebouwen zijn kantoren. Domijn, nu nog gevestigd in de binnenstad, overweegt zelf in één van deze gebouwen te trekken. In dat geval renoveert Domijn de gevel, wat een eerste zichtbare impuls voor de gebiedstransformatie zou betekenen.

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Inkomsten eerst, investeren komt later

Samen met de gemeente en woningcorporatie De Woonplaats inventariseert Domijn de behoeften in de omgeving. Zo is er in de wijk weinig groen en ontbreken sportvoorzieningen voor kinderen, terwijl in de aangrenzende Performance Factory meer dan genoeg ruimte is. Er zijn nu faciliteiten voor klimmers, vechtsporten en sinds kort ook voor skaters gecreëerd. De skaters waren al een tijd op zoek naar een geschikte plek om hun droom te verwezenlijken en zijn nu door Domijn in de armen gesloten. Ze bouwen een enorme indoor skatebaan; de investering in de bouwmaterialen komt voor rekening van de skaters zelf. Het verbouwen gaat ‘op z’n Polaroids’; er wordt niet direct geïnvesteerd op bouwkundig niveau. Deze stapsgewijze strategie heeft Domijn in de aanloopfase met Walas Concepts opgesteld. Walas heeft ervaring met het herontwikkelen van ‘lastige’ gebieden en industriële panden. Samen met Domijn is besloten dat ingrepen in de gevels en aanpak van de buitenruimte te grote risico’s vormen in de beginfase van de gebiedsontwikkeling. De huidige gebruikers laten zich daar niet door afschrikken, maar het tekort aan uitstraling werkt niet uitnodigend naar omwonenden. Het ontbreekt de Performance Factory aan ‘smoel’; de verzameling gebouwen zou op het eerste gezicht niet misstaan op een bedrijventerrein langs de snelweg. Gevolg is dat je pas voet zet op het Polaroid terrein als je weet wat je er binnen aantreft.

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Polaroid terrein Enschede. (c) The Cloud Collective / Werkend Landschap

Domijn probeert hier verandering in te brengen door geschikte gebruikers te vinden die met elkaar willen samenwerken. Het doel is een netwerk groter dan de som der delen. Door (tijdelijke) coalities te vormen, profiteren gebruikers op het terrein van elkaars nabijheid. Daaruit ontstaan initiatieven zoals recent een idee voor een kantine met buitenterras en een buurtmoestuin, die beiden ruimte bieden voor ontmoeting. De aanleg hiervan hoeft geen bakken met geld te kosten: voor de uitvoering hiervan wil een organisatie, die mensen begeleidt bij hun terugkeer op de arbeidsmarkt, haar cliënten inzetten. Dit initiatief vormt de eerste stap in de fysieke aanpak van de buitenruimte, waar tot nu toe nog geen ontwerper aan te pas is gekomen. Toch vraagt dit type ingrepen om een ontwerpstrategie.

Ruimtelijke visie

Een ruimtelijke visie voor de Performance Factory presenteren de ontwerpers van The Cloud Collective. Eind 2012 won het ontwerperscollectief de prijsvraag die Domijn in samenwerking met Archiprix organiseerde. Uit vijf plannen won hun ‘Handboek voor de kweek’ de eerste prijs. De ontwerpers concentreren zich niet op het vullen van de bebouwing maar op de transformatie van de buitenruimte. Het verharde terrein maakt plaats voor groen en waterelementen. Een looproute door het gebied maakt het gebied toegankelijk en biedt tegelijk ondernemers een etalage aan een groene binnenstraat. Dit zorgt voor levendigheid en stimuleert contact tussen gebruikers onderling, overeenkomstig de strategie van Domijn. Een open en groene omgeving verleidt bovendien buurtbewoners om het terrein te verkennen. De huidige aanpak om investeringen tot later order uit te stellen, stelt The Cloud Collective met hun plan ter discussie. Voor een succesvolle aanpak van het terrein is juist een ruimtelijke visie nodig, stellen ze. Zij positioneren zich hiermee niet als ontwerpers die eindbeelden presenteren maar als gebiedsregisseurs die initiatieven ondersteunen met ontwerpadviezen. De benodigde investering moet aansluiten bij het ambitieniveau dat de gebruikers samen bepalen. De plannen voor de Performance Factory vormen een lange termijnuitdaging voor de stad Enschede. In plaats van het gebied door middel van sloop en nieuwbouw te transformeren, is een gefaseerde bottom-up strategie gekozen. Die benadering blijkt tot nu toe goed te werken om allerlei initiatieven aan te trekken en biedt aanknopingspunten om de bestaande ruimtes op allerlei nieuwe manieren te gebruiken. Iedereen die op het terrein bezig is voelt zich betrokken bij de transitie, er zit energie in de ontwikkeling. Het succes kan de betrokken partijen verleiden om opnieuw in de traditionele ontwikkelmodellen te vervallen. De energie die nu in het gebied vrijkomt zou daarmee echter direct weer om zeep worden geholpen. Alle betrokken partijen zullen ervoor moeten waken dit niet te laten gebeuren, de gemeente moet ruimte blijven bieden voor experimenten. De ruimtelijke visie van de Cloud Collective respecteert de lokale initiatieven en kan het gebied, mits er op tijd geïnvesteerd wordt, naar een hoger plan tillen. Over een aantal jaar heeft Enschede er dan een waardevol stuk stad bij.

VechtclubXL

Aan de rand van de Utrechtse wijk Overvecht is sinds 2006 de Vechtclub gevestigd. De voormalige bedrijfsloods huisvest nu een bonte verzameling ondernemers. De interieurs van de werkruimtes zijn grotendeels vormgegeven en gebouwd door de initiatiefnemers van de Vechtclub, Stortplaats van Dromen. Sinds februari is de Stadswerkplaats Utrecht er gevestigd. Ook voor de Performance Factory zijn ook vergevorderde plannen voor een stadswerkplaats. De Vechtclub en de Performance Factory zijn niet één op één vergelijkbaar, het potentieel aan ondernemerschap in Enschede is bijvoorbeeld minder groot. Maar met genoeg energie en slimme financiering kan je ver komen, illustreert het voorbeeld van de Vechtclub. In een ander deel van Utrecht biedt onder de naam ‘Vechtclub XL’ een enorme bedrijfshal onderdak aan nog meer ondernemers. Door een crowdfunding-actie is 65.000 euro aan investeringen opgehaald om de financiering rond te krijgen. Aan draagvlak geen gebrek.

VechtclubXL Utrecht. (c) foto: Mandy Brander

VechtclubXL Utrecht. (c) foto: Mandy Brander

(c) Architectenweb, maart 2013
tekst: Teun van den Ende en Rosi de Kok
Beelden: The Cloud Collective / Werkend Landschap.
M.u.v. foto Vechtclub XL, Utrecht: Mandy Brander

Leave a Reply

Your email address will not be published.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.